A PRIMEIRA EDICIÓN GALEGA DE CAMIÑO

En abril de 2008 cumpríronse corenta anos da aparición de Camiño, versión galega da coñecida obra que condensa o pensamento de San Xosemaría Escrivá de Balaguer, o fundador do Opus Dei.

Tal e como hoxe se sabe Camino apareceu por vez primeira impreso en Valencia en 1939. Antes desta data o autor difundiu en velógrafo unhas edicións menos extensas en 1932 e 1933. En 1934 fai outra edición en Cuenca, esta vez impresa, co título de Consideraciones espirituales. Por fin en 1939 o autor dará á luz a edición definitiva, notablemente máis ampliada, co novo título de Camino.

Pero antes de falar do libro imos mencionar brevemente a relación que tivo Escrivá con Galicia.

O Opus Dei o funda en Madrid o 2 de outubro de 1928 o sacerdote aragonés Xosemaría Escrivá de Balaguer (1902-1975). A recentemente nacida institución postulaba un novo camiño de santificación no medio do mundo, a través do exercicio do traballo profesional e o cumprimento dos deberes familiares e sociais dos seus membros. No cabe dúbida de que no panorama católico das primeiras décadas do século XX o Opus Dei significaba unha grande innovación.

Escrivá estivo en Galicia en diversas ocasións, aínda que por pouco tempo en todas elas. A súa primeira visita a Galicia ten lugar en 1938. En Santiago de Compostela permanece durante os días 17 e 18 de xullo de 1938. O fundador do Opus Dei chega como peregrino a esa cidade para beneficiarse das grazas xubilares do Ano Santo de 1937, que se estenderon ata 1938.

Con posterioridade recorre Galicia en sucesivas viaxes durante os anos 1943, 1945, 1946, 1947, 1948, 1953 e 1961. O Opus Dei comezaba os seus primeiros balbucidos en Galicia.

O primeiro membro do Opus Dei que se establece en Galicia é Amadeo de Fuenmayor, que chega a Santiago de Compostela en 1943. En 1945 veñen á mesma cidade Laureano López Rodó e Ángel López Amo. Os tres eran profesores da Facultade de Dereito. Neste último ano fúndase o primeiro centro do Opus Dei en Galicia, sito na Rúa Nova, 16, de Santiago de Compostela. O Colexio Maior A Estila comeza a construírse en 1946. Inaugúrase o 21 de decembro de 1948 e os primeiros estudantes chegan en xaneiro de 1949. Nas inmediacións deste colexio inaugúrase en 1955 o centro de convivencias do Pedroso, no que seglares e sacerdotes galegos realizarán exercicios espirituais e convivencias. En 1962 comeza a funcionar un centro do Opus Dei en Vigo (Doira) e en 1966 outro na Coruña (Rueiro). Desde eses centros atendíanse outras capitais galegas. En ambas as dúas cidades, ademais, comezaron a funcionar colexios de ensino medio nos que a direción espiritual estaba encomendada ao Opus Dei.

Retábulo do Centro de Encontros Sacerdotais de Santiago de Compostela

A primeira actividade do Opus Dei que se realizou con mulleres en Galicia foi un curso de retiro que predicou don Álvaro del Portillo en Vigo en 1945. O primeiro centro de mulleres é do ano 1948, cuando se instalou a administración do Colexio Maior A Estila. Desde alí facíanse viaxes a outras cidades galegas para atender a mulleres que ían coñecendo o Opus Dei.

En 1948 pediu a admisión a primeira rapaza galega, Esther Teixeira, que vivía na Coruña e pouco despois marcharía a Portugal para comezar o labor naquel país.

A principios dos anos cincuenta abriuse o primeiro centro de mulleres en Vigo. Nesa cidade comezou en 1967 a Escola de Secretariado Aloia. A principios dos anos sesenta abríronse outros centros en Santiago e na Coruña. 

 A fins de 1964 San Xosemaría Escrivá de Balaguer comentou en San Sebastián, ante un grupo de estudantes do Colexio Maior Aralar, que ía aparecer unha tradución de Camino ao galego. ¿Que pasa desde esta data ata 1968 na que por fin aparece o libro?

Non son coñecidas con exactitude as orixes da tradución de Camiño ao galego. Quizais se pensou en publicar a obra en galego dentro dun plan de editala xunto coas outras linguas minoritarias da península. É posible que a decisión de editar Camino en galego se tomara nos primeiros meses de 1964. É probable tamén que a idea cobrase forza nalgún encontro entre Pedro Gutiérrez Aguirre, sacerdote vasco do Opus Dei que vivía en Santiago de Compostela, e o escritor e xornalista Armando Vázquez Crespo, que foi o tradutor desta primeira edición galega de Camiño

O caso é que ao redor de 1965 este autor emprendeu o labor de tradución, traballo que se prolongou durante case dous anos. A instancias do tradutor e da mesma editorial Rialp se solicitou unha supervisión deste texto. A editorial Rialp é a que editaba e vén editando o libro desde 1945. 

O texto da tradución parece que se lle entregou para a súa revisión a Ramón Otero Pedrayo, Xosé Filgueira Valverde, Antonio Fraguas e Domingo García Sabell. Consérvase o ditame de Filgueira, datado en 1966. Non hai constancia de que se conserven os outros informes, aínda que parece que todos os consultados deron o seu beneplácito e puxeron de relevo a grande dificultade que tiña unha tradución deste tipo.

Cara a 1966 Xosé Filgueira Valverde era alcalde de Pontevedra e director do instituto de ensino medio da mesma cidade. O ditame solicitoullo Jesús Larralde, catedrático de Farmacia da universidade compostelá, que fora director do Colexio Maior A Estila durante varios anos pero que daquela xa non se atopaba en Santiago de Compostela. 

O devandito ditame de Filgueira Valverde é o seguinte:

**************

Museo de Pontevedra                                                                               

                                                                              Pontevedra, 16-2-1966

 

Sr. D. Jesús Larralde

Catedrático de la Universidad de Navarra

Pamplona

Mi querido amigo:

      Acabo de terminar la revisión de la traducción gallega de “Camino”. Ante todo le pido disculpe la tardanza; tuve que hacerla a ratos perdidos, a salto de mata, entre correcciones de pruebas, de ejercicios y … de acuerdos municipales.

      Tengo que hacer un elogio de la labor del traductor. Se orientó hacia la línea más difícil que fue la de mantener, casi literalmente, la expresión. Confieso que yo la hubiera sacrificado muchas veces, en favor de la sintaxis local.

      Mis sugerencias, pues sólo son sugerencias, son de tres tipos.

       Ortográficas.- Suprimiría radicalmente los apóstrofos. En gallego hay sinalefa, como en castellano, como en todas las lenguas. La grafía debe servir de freno y no es conveniente llenar de signos las planas sin necesidad. En unos casos daría íntegras las palabras (“de estar”), en otros, a lo sumo, uniría (“daquela”), nunca “d’estar” ni “d’aquela”.

        Fonéticas.- Huiría del excesivo vulgarismo. Prefiero “predicar” aunque sea un castellanismo, al “pardicar”, “perdicar” y hasta “paradicar” que por ahí corren. Pero también desecharía cualquier cultismo de “refección” innecesario. Si hay que hablar de “espectáculos” puede usarse la palabra así, o entre comillas; “esispeitaglo” me parece artificioso y lo que es peor, antiestético. Los “achádegos de cadeirádegos” dieron muchos motivos de bromas sobre el gallego en los años treinta.

       Léxicas.- Sugiero bastantes cambios. A veces con criterio firme (tachando lo que hay) otros con dudas (superponiendo y hasta señalándolas con un interrogante). Diría Deus en todo el texto, aunque en gallego actual se diga Dios las más de las veces. Prefiero las terminaciones -an -ans (cristián).

        Un rasgo de intimidad en la expresión de “Camino” es el uso del reflexivo con valor de afección o como dativo ético. En gallego pierde fuerza la frase sin ganar en “inmediatez”.

        Creo preferible “non esquezas” a “non te me esquezas”, “non se te me esqueza”, e incluso “non te esquezas”.

        Reconozco que hay pasajes intraducibles sin traicionar el sentido. Otros, polémicos, cualquiera que sea la tradución (387 ss. 836, 850). Comprendo que el circunloquio “falla de respetos humáns” deja a la frase sin “mordiente”, pero “desvergonza” en gallego podrá entenderse “impudor”. Es más grave “mala lengua”, que significa maledicencia. Sugiero “mal falar”, que, en cambio, es lo contrario de “falar ben”. Doy, con todas las reservas, una “interpretación” del párrafo 850, de muy delicada versión.

        Encuentro grandes aciertos en cientos de frases. Mi enhorabuena al anónimo traductor y mis deseos del mejor éxito.

        Perdón por lo que pueda haber de suficiencia o de pedantería en estas líneas, tan tardías.

        Un abrazo cordialísimo y el deseo de un año 1966 lleno de aciertos, de éxitos y de satisfacciones en todas sus tareas.

        Recuerdos a todos esos amigos de la Universidad.

        Le abraza su affmo. s.s. 

 

        José Filgueira Valverde 

 **************

D. Ramón Otero Pedrayo interviu na presentación da tradución de Camiño no Hostal dos Reis Católicos.

Camiño aparece por fin nas rúas en abril de 1968. En formato de edición de peto, con 351 páxinas, conta cunha “nota editorial” na que se fan unhas consideracións arredor da obra e unha pequena biografía de Escrivá de Balaguer. Diversos artigos aparecidos na prensa galega e mesmo de ámbito nacional daban conta da noticia.

Na época na que aparece Camiño o libro xa estaba traducido a dezaseis idiomas e contaba con máis de dous millóns de exemplares editados. Naquel momento había vinte e seis edicións en castelán. En 1955 aparecera a primeira edición en catalán (Camí) e en 1964 a vasca (Bidea).

O libro presentouse o 23 de abril de 1968 en Santiago de Compostela, conmemoración do Día do Libro, no Hostal dos Reis Católicos. O acto estaba organizado pola librería Porto no nome da editorial Rialp.

Fixo a introdución do acto Ángel Porto Anido, director de “Porto, S.A. Librería religiosa”. Porto dixo que a presentación desta edición era un “encargo muy honroso que cumplimos con el aval magnífico de don Ramón Otero Pedrayo, a quien no es necesario presentar”. De seguido houbo unha intervención de don Ramón Otero Pedrayo, quen falou en galego durante case unha hora. A conferencia de Otero Pedrayo non foi lida e tan só se conservan as súas palabras a través dunha extensa crónica aparecida en El Correo Gallego ao día seguinte desta presentación.

Fachada do Colexio Maior La Estila, primeira obra corporativa do Opus Dei en Galicia

Segundo o cronista ao acto asistiu un “numeroso grupo de personalidades, profesores, escritores, periodistas y críticos”. A ese público dirixiu a palabra Otero Pedrayo “en términos que constituyeron una magistral pieza literaria”. 

Otero Pedrayo explicou os dous motivos que lle moveron a acudir a esta presentación. En primeiro lugar a mesma festa do libro “que se conmemoraba en esta jornada, haciendo una breve exaltación de tan significada efemérides a la que venía a sumarse el acto que se celebraba”. De seguido Otero dixo que “se sentía orgulloso de que en su calidad de viejo peregrino por los caminos de Galicia, por los caminos de las librerías gallegas, fuese a encontrarse con el libro Camino vertido en nuestra lengua”. A continuación pasou a expoñer “doctas consideraciones sobre los pensamientos cristianos, de reflexión y de responsabilidad espiritual”. De seguido “se detuvo a glosar las Confesiones de San Agustín, dedicó seguidamente marcada atención al contenido del Kempis, el libro de todos los tiempos, y los Pensamientos de Pascal [que] fueron estudiados en profundidad por el orador”. 

De Camiño o autor destacou “lo hermoso que resulta la traducción al gallego”. Sinalou que “en sus páginas hay consejos y sentencias que son auténticos poemas en prosa muchas veces y que reflejan un alma que está moviéndose”. Destacou tamén “las puras esencias que hay en su contenido y que infunden confianza en el espíritu del lector, en un mundo tan diverso de actividades”. Otero Pedrayo sinalou que nesta tradución vía “un reconocimiento a la belleza, al puro sentido espiritual que tiene nuestra lengua”. Indicou por último “la emoción que le había producido el honor de ser quien presentase esta edición de Camiño, lo que acababa de hacer como el humilde tramoyista encargado de levantar el telón para un gran espectáculo de la fe y de la transcendencia”. 

En fin, nestas curtas liñas faise unha pequena rememoración desta primeira é única tradución ao galego en moitos anos (a segunda aparecería en 1991), dun libro do que non se pode esquecer a súa influencia dentro do pensamento católico contemporáneo.

Extracto do artigo de Xosé Luís Mínguez Goyanes “Camiño. Corenta anos dunha edición” en Compostellanum